IV TRANSDYSCYPLINARNA SZKOŁA LETNIA, NIEBORÓW 2014
TEMATY SPOTKAŃ WARSZTATOWYCH
dr Magdalena Saryusz-Wolska
Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie / Uniwersytet Łódzki
„Nazistami byli inni”. Przemiany kultury pamięci w Niemczech
Termin „kultura pamięci” zrobił w Niemczech ostatnich lat niebywałą karierę. Stamtąd został przejęty w krajach anglosaskich, gdzie pojęcie mnemonic culture zyskuje coraz większą popularność. W Polsce natomiast kategoria ta przyjmuje się z pewnym trudem. Na przeszkodzie leży częste przekonanie, że nie ma kultury bez pamięci, a zatem jest to koncepcja redundantna wobec istniejących teorii kultury. Tymczasem idea kultury pamięci stanowi użyteczne narzędzie analizy reprezentacji historii w przestrzeni publicznej, szczególnie w mediach audiowizualnych.
Zajęcia podzielone są na dwie części: pierwsza poświęcona jest krytyce interdyscyplinarnego ujęcia memory studies i dyskusji nad pojęciem „kultura pamięci”, druga zorientowana jest na omówienie przykładów niemieckiej kultury pamięci o nazizmie – tych najwcześniejszych (od zakończenia wojny do utworzenia dwóch państw niemieckich: 1945-1949) i najnowszych. Kiedy wiosną i latem 2013 roku przez polskie media przetaczała się dyskusja nad rewizjonistycznym obrazem historii w kontrowersyjnym serialu Nasze matki, nasi ojcowie, winnych szukano we współczesnej polityce. Tymczasem Nasze matki… to owoc niemieckiej kultury pamięci, która już od 1945 roku rozwijała się dwutorowo: obok oficjalnej polityki upamiętniania ofiar wyrządzonych przez Niemców funkcjonowały prywatne wspomnienia, w których dominowała pamięć o indywidualnym cierpieniu. Podczas zajęć omawiane będą teksty teoretyczne, a także przykłady filmowe i wybrana ikonografia – m.in. plakaty propagandowe oraz ilustracje satyryczne z okresu bezpośrednio powojennego.
- Kultura pamięci
Christoph Cornelißen (2003), Co to znaczy kultura pamięci? Pojęcie – metody – perspektywy, tłum. E. Bagłajewska-Miglus (maszynopis) (na podstawie: Cornelißen Ch. [2003], „Was heißt Erinnerungskultur? Begriff – Methoden – Perspektiven”, Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, 54, s. 548–563).
2. Kultura pamięci w Niemczech
Teksty wprowadzające do całego bloku (zajęcia A. i B.):
Aleida Assmann, „O (nie)możności pogodzenia cierpienia i winy w historii pamięci niemieckiej”, tłum. J. Górny, w: taż, Między historią a pamięcią. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2013, s. 225-241.
Eric Langenbacher, „The Unmasterable Past? The Impact of History and Memory in the Federal Republic of Germany”, German Politics 2010 vol. 19 (1), s. 24-40.
- A. „My” vs. naziści: postawy bezpośrednio po 1945
Rotacja aka. Brunatna Pajęczyna, reż. W. Staudte (1948/1949)
http://www.youtube.com/watch?v=cLuDSSpQtBo
- B. „My” vs. Naziści: postawy trzy pokolenia później
Nasze matki, nasi ojcowie, reż. Ph. Kaddelbach, TV (2013), film dostępny w sieci, m.in. http://www.youtube.com/watch?v=D4GH-aqrstA (odc. 1)
Jan Sowa
Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
"Pamięć – czas – polityka.
Wybrane problemy krytycznych badań nad pamięcią"
Pamięć kształtująca naszą indywidualną i zbiorową podmiotowość nie jest procesem neutralnym i pasywnym, nie jest tylko mniej lub bardziej doskonałym lustrem, w którym odbija się czas i przeszłość. Jest raczej procesem aktywnego poznawania i kształtowania ludzkiego świata. Może odbywać się to albo świadomie i celowo albo zupełnie bezwiednie, zawsze jest jednak elementem pewnej podmiotowej strategii, a to, co zapomniane i fakt, że zostało zapomniane odgrywa nie raz w polityce pamięci rolę ważniejszą i bardziej konstytutywną dla podmiotu niż to, co zapamiętane.
Podczas trzech spotkań konwersatoryjnych przyglądniemy się kilku wybranym elementom krytycznych badań nad pamięcią. Krytycznych, czyli takich, dla których punktem wyjścia jest zakwestionowanie neutralności i przejrzystości pamięci. Rozpoczniemy od zbadania psychoanalitycznej - Freudowskiej i Lacanowskiej - relacji między zapominaniem, traumą i fantazmatem. Następnie przyglądniemy się sposobowi ujmowania czasu, historii i pamięci w epoce późnej/płynnej/spektakularnej nowoczesności. Ostatnie spotkanie poświęcimy funkcjonowaniu pamięci i narracji historycznych w realiach postkolonialnych. Za materiał badawczy posłużą nam wydarzenia z kolonialnej historii Indii oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
1. Przekleństwo przymusu powtórzeń – pamięć, czas i zapominanie w perspektywie psychoanalitycznej
Z. Freud, Poza zasadą przyjemności (esej tytułowy, części I – IV), dowolne wydanie.
A. Bielik-Robson, Słowo i trauma: czas, narracja, tożsamość, „Teksty Drugie”, 5 /2004
C. Caruth, Unclaimed Experience: Trauma, Narrative and History, Baltimore 1996 (tam: Introduction oraz rozdział 1, Unclaimed Experience: Trauma and the Possibility of History)
J. Lacan, Le temps logique et l'assertion de certitude anticipée, w: tenże, Écrits, Paris 1997, ss. 197-214 (lub tłumaczenie angielskie: J. Lacan, Logical Time and the Assertion of Anticipated Certainty w: tenże, Écrits, tłum. B. Fink, new York 2006, ss. 161-175)
2. Polityka pamięci, pamięć polityki
G. Debord, Społeczeństwo spektaklu, tłum. M. Kwaterko, tam: R. V, Czas spektakularny oraz R. VI, Czas i historia, ss. 97 – 116.
A. Szpociński, Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie”, 4/2008.
P. Nora, Czas pamięci, tłum. Wiktor Dłuski, „Res Publica Nowa”, lipiec 2001
A. Nandy, Zapomniane sobowtóry historii, tłum. P. Ambroży-Lis, w: E. Domańska (red.), Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, Poznań 2010, ss. 351-389
3. Pamięć i nostalgia w epoce postkolonialnej
E. Buettner, Cemeteries, Public Memory and Raj Nostalgia in Postcolonial Britain and India, “History & Memory”, 1 2006.
J. Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2012, rozdział Nostalgia, bohaterowie i miejsca pamięci w rzeczywistości postkolonialnej, ss. 495 – 536.
S. Boym, The Future of Nostalgia, New York 2001, tam: Introduction: Taboo on Nostalgia, ss. XIII – XIX oraz rozdział 1: From Cured Soldiers to Incurable Romantics: Nostalgia and Progress, ss. 3 – 18.
M. Simi Raj, Revisiting Nationalist Historiography through the Narrativization of Past Events, “Postcolonial Text”, 4 / 2011
dr hab. prof. UJ Tomasz Majewski
Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Włókniarki: przeciwpamięć i „struktura odczuwania”
Tematem warsztatu będzie pamięć robotnic, która pozostaje wykluczona z porządku polskiej pamięci zbiorowej. Punktem wyjścia rozmowy będą trzy filmy dokumentalne wpisujących się w polski nurt his/herstory: 24 godziny Jadwigi L. (1967) i Nasze znajome z Łodzi (1971) Krystyny Gryczałowskiej oraz Robotnice (1981) Ireny Kamieńskiej. Kontekst teoretyczny do analizy doświadczenia robotnic, przede wszystkim łódzkich i krośnieńskich włókniarek, będzie stanowiła koncepcja „struktury odczuwania” (structure of feeling) Raymonda Williamsa – przeciwstawiona tutaj ustabilizowanym narracjom i posiadającym swoją artykulację symboliczną światopoglądom. Perspektywa proponowana przez Williamsa – nieobecna w badaniach nad pamięcią kulturową – pozwala skupić się nie na traumie społecznej wyrażającej się w postaci „formuł patosu” i imagines agentes, a więc nie momentach skrajnej ekspresji, ale raczej na stanie pamięci latentnej, który chciałbym określić jako „emocjonalne odrętwienie”.
Wykluczenie pamięci robotnic, jej upodrzędnienie w polskich memory studies dotyczy dwóch aspektów: płciowego i klasowego, a także jej dyssensusu z tożsamością symboliczną Polaków zbudowaną po 1989 roku. W optyce pamięci kulturowej – ściśle związanej z perspektywą właściwą dla elit symbolicznych, jej norm komunikacyjnych i mediów – pamięć robotnic włókniarek to rodzaj „pustki”, czy też „niemoty”. Anamorfotyczne spojrzenie na sprawę pozwala jednak zauważyć, że ten rodzaj doświadczenia ukazuje ograniczoną prawomocność środków konceptualizacji właściwych dla teorii pamięci kulturowej. Podążając za Williamsem można się zapytać, czy to, co traktowane jako nieobecność bądź nieświadomość, nie pozostaje nośną mnemonicznie „strukturą odczuwania”, którego przejawy mogą mieć charakter społeczny i materialny (możemy je śledzić jako konstrukcje językowe potocznej mowy, cielesny habitus, obyczaje, ubiór, w którym wyraża się forma doświadczenia sytuująca się „poniżej” usankcjonowanych artykulacji symbolicznych).
Pamięć grupowa, która nie przekształca się w formę uświadomionego światopoglądu, nie przybiera postaci formalnie uznanych i usystematyzowanych przekonań, nie podlega też transmisji, nie rozprzestrzenia się „w poprzek” struktury społecznej. Postaramy się dotrzeć do tego poziomu pamięci kobiet-robotnic, który miał związek z przeżywanymi i doświadczanymi przez nie wartościami/znaczeniami życia codziennego. W retrospektywnym ujęciu tego doświadczenia pomocne będą nam także fragmenty filmu „Moja ulica” Marcina Latałły (2008, 2013). To, co ulega rozpadowi, to pewna forma życia, etos, który może być rozumiany jako system mnemoniczny. Ten stan rozpadu znalazł swój wyraz także w pracy Julity Wójcik „Pozamiatać po włókniarkach” (2003).
Proponowana literatura pomocnicza:
Antonina Kłoskowska, Rodzina włókniarzy łódzkich, w: Włókniarze łódzcy. Monografia, Wyd. Łódzkie, Łódź 1966 (PDF w załączniku)
Wiktor Marzec, Kamil Piskała, Proletariaccy czytelnicy — marksistowskie i socjalistyczne lektury we wczesnej proletariackiej sferze publicznej Królestwa Polskiego, w: „Sensus Historiae” vol. XII (2013/3), s. 83-103 (PDF w załączniku).
Raymond Williams, Struktura Odczuwania, w tegoż: Marksizm i literatura, przeł. A. Chojnacki i E. Kasperski, Warszawa 1989, s. 210-223
Filmografia:
24 godziny z życia Jadwigi L. (1967): http://polvod.pl/film-24-godziny-Jadwigi-L
Robotnice (1981): http://www.youtube.com/watch?v=99oGhbNlTDg
Nasze Znajome z Łodzi (1971): http://www.youtube.com/watch?v=P6YGpONk73I
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz